Liever geen bloemen op mijn graf …

Liever stenen dan bloemen

Gedurende mijn wandelvakantie in Zuid-Limburg stuitte ik op een mysterieus kerkhofje midden in het bos. De begraafplaats had slechts vier oude grafstenen – Joodse Grafstenen. Plots verscheen in een stil zonnig bos een klein groen hof met een fraaie poort. Rondom stonden hoge oude heggen. Binnen in het hof stonden vier bijzondere grafmonumenten. Het leken door hun vorm en afmetingen leken eerder op gigantische schaakstukken dan op grafstenen. Ze waren wel 2,5 meter hoog en ze lagen opmerkelijk genoeg bezaaid met steentjes.

Joodse begraafplaats

De bijzondere grafstenen hadden verweerde Hebreeuwse en Nederlandse teksten en datums. Hoewel nog maar nauwelijks leesbaar viel het verschil van de oudere Joodse jaartelling met de gregoriaanse jaartelling op. In plaats van bloemen waren er kiezelstenen op de graven gelegd.

De verstilde sfeer van dit mysterieuze verlaten begraafplaatsje midden in een stil bos intrigeerde me.

Familie begraafplaats?

Was dit een verlaten familie begraafplaats  die ooit aan een rijke Joodse familie had behoord? De teksten en jaartallen op de grote grafstenen waren nauwelijks nog leesbaar. Maar van wat ik er van kon maken leken de namen op elkaar, maar een was heel verschillend. Misschien een aangetrouwde familie, vrienden? En waarom waren er slechts vier grafstenen? En waarom had een steen een kroon bovenop en een andere grafsteen twee handpalmen die naar ons toe gericht waren? En waarom waren de stenen zo bescheiden en tegelijkertijd wel heel monumentaal?

De mensen in het dichtstbijzijnde dorpje wisten niet veel. Ja het was een oude Joodse begraafplaats en we was al heel lang niemand meer begraven.  

Gelukkig bleek internet een uitkomst. Er was voldoende informatie over deze bijzondere  begraafplaats.  Ergens is het jammer dat een mysterie met internet zo eenvoudig opgelost kan worden. Het laat de fantasie minder ruimte. Afin op internet las ik dat de laatste begrafenis dateerde van 1914.

De kleine intieme Joodse begraafplaats was waarschijnlijk gesticht rond 1820. Op katholieke begraafplaatsen waren Joden (en mensen met een ander geloof) niet bepaald welkom. De gemeente Schimmert gaf met de eeuwige bruikleen van dit stukje grond in het bos toestemming tot Joodse begrafenissen in haar gemeente.

Eeuwige bruikleen omdat dat Joodse graven volgens de Joodse traditie niet geruimd mogen worden.  

Privé of familiebegraafplaats?

Volgens sommige bronnen zou het oorspronkelijk een privé begraafplaats zijn geweest van een familie met handelaren en slagers. Maar het is zeker geen familiebegraafplaats. Dan zouden er familierelaties moeten zijn tussen de familie Caan en de familie Benedikt.   

Er zouden oorspronkelijk zeven grafstenen zijn geweest. De drie missende grafstenen waren misschien van de helling “gevallen” ? Dat lijkt me een sterk verhaal: er zijn geen ravijnen in Limburg. Het terrein loopt weliswaar enigszins schuin af, maar dat verklaart het wegvallen van zulke zware grafstenen niet. Vandalisme en antisemitisme(?) lijken me eerder een logische verklaring.

De graven zijn van wie?

De vier grafstenen zijn voor

• David Caen (1815 – 1903),
• David Benedik (1820 – 1898),
• Jacob Caan (1819 – 1882) en
• Caroline Caan (1832 – 1914)

Jacob Caan en David Caen waren broers en zonen van Michel Caan. Hoogstwaarschijnlijk is er bij de burgerlijke stand een spellingsfoutje gemaakt.

Hun vader Michel Caan (overleden 1859) en overgrootvader Mozes Caan (overleden 1822) lagen er waarschijnlijk ook begraven.

Mozes Caan was de eerste Joodse inwoner van het dorp Schimmert en hij overleed er in 1822.  Hij was waarschijnlijk de eerste persoon die op de kleine Joodse privé-begraafplaats is begraven.

Handen op grafsteen 

Opmerkelijk zijn de uitgebeitelde handen op de grafsteen van Jacob Caan. De verklaring hiervoor ligt in de naam Caan. Deze stamt waarschijnlijk af van de naam Cohen. Op Joodse begraafplaatsen krijgen grafstenen voor mensen met de naam Cohen vaak “zegenende handen”.  De handen zijn  gevormd op de manier van de Hebreeuwse letter sjin ש, dat staat voor de ‘almachtige’.

De grafsteen van David Caen is getooid met een kroon; wellicht verwijst dat Koning David?

In 1852 wordt een haag rondom het begraafplaatsje geplant “ter bescherming tegen loslopend vee en passerende wandelaars.”

Joodse graven en grafstenen

Bij de Joden is het gebruik om overledenen met het gezicht in de richting van het oosten te begraven – naar Sion. Grafstenen worden boven op de overledene geplaatst.

Stenen op een graf leggen

Op Joodse begraafplaatsen is het gebruik om steentjes op een graf te leggen. In de film Schindlers list zie je alle overlevenden op het einde een steentje op het graf leggen als eerbetoon.

Dit symboliseert de voortdurende herinnering en aanwezigheid; in tegenstelling tot een bloem verwelkt een steen niet. Door een steen achter te laten blijf je als het ware altijd bij de overledene. Met een steentje gedenk je de goede daden van de overledene en bouw je daarop verder. Je draagt als het ware letterlijk je steentje bij.

Volgens het Joodse geloof blijft een deel van de ziel van de dode bij het graf aanwezig en is het graf daarmee een plaats waar levenden en doden elkaar kunnen ontmoeten.

Geschiedenis van steentjes leggen op een graf

Hoogstwaarschijnlijk stamt het gebruik van steentjes op een graf leggen nog uit tijd dat Joden een woestijnvolk waren dat rondtrok. Als iemand overleed moest deze vrijwel direct begraven worden op de plek waar ze overleden waren. Het enige materiaal dat in de woestijn beschikbaar was om een graf te onderscheiden en markeren waren stenen. Behalve markering voorkwam men ook dat wilde dieren de doden zouden proberen op te graven.

Andere woestijnreizigers legden weer extra stenen op het graf uit respect voor de overledene. Zo bleef het “grafmonument” in stand en werd het stenen op een graf leggen een traditie.  

Het verschil met de westerse gebruik om bloemen op graven te leggen is dat stenen niet kunnen verwelken. Stenen zijn eeuwig, net als de Joodse graven die nooit geruimd mogen worden volgens de Joodse wet.

Dus als je ooit steentjes op een grafzerk ziet weet dan deze respect en verbinding met de dierbare symboliseren. Het is een oud en mooi gebaar dat zijn oorsprong heeft in de tijd dat Joden noodgedwongen door de woestijn trokken.  

Memorabel Afscheidsmonumenten

Memorabel Afscheidsmonumenten denkt actief met nabestaanden mee bij het ontwerpen en uitvieren van persoonlijk grafmonumenten. Grafstenen en grafmonumenten die we maken met eigentijdse materialen zoals RVS 316, cortenstaal (geroest staal) en glas. Alles wat we maken is persoonlijk en uniek en wordt alleen maar door Nederlandse vakmensen gemaakt. Als nabestaande nodigen we u graag uit om tijdens net uitvoeren van een grafmonument tussendoor te komen kijken. Graag adviseren we u over een persoonlijk gedenkteken. Neem vrijblijvend contact op voor een kennismaking.

Jeroen Stok

Dit artikel werd geschreven door Jeroen Stok, kunstenaar van RVS sculpturen en kunstwerken die ook persoonlijke grafkunstmonumenten in opdracht maakt. 

Memorabel Afscheidsmonumenten – Jeroen Stok

Moezelstraat 72

8226LB Lelystad

06-49 351 338